La Divina Commedia in Piemontese
Lë scond cant ëd la “Divina Commedia”
voltà an piemontèis da Silvio Einaudi
dal “Musicalbrandé”, n. 21, marzo 1964
Ilvio Einaudi nacque a Saluzzo il 4 novembre 1898, dove trascorse l’infanzia e la prima giovinezza.
Frequentò il Liceo Classico a Cuneo e nel 1916 si iscrisse all’Università di Torino, facoltà di Giurisprudenza.
Nel 1917 fu chiamato alle armi e, “per puro caso salvatosi dall’inutile strage”, nel 1922 conseguì la sua prima laurea.
È stato uno scrittore molto personale, formatosi attraverso anni di studio e vaste letture compiute in solitudine nei paesi delle valli del Saluzzese, dove la moglie era maestra, a contatto della natura e delle comunità montanare.
Cominciò a scrivere opere teatrali e nel 1928 e vinse il premio nazionale “Commedia – Mondadori” con L’aquila bianca. Ma il suo lavoro non fu né pubblicato, né rappresentato: era antifascista e come tale fu boicottato.
Scoppiò la seconda guerra mondiale, richiamato alle armi fu destinato alla Scuola Centrale di Fanteria di Civitavecchia. Lì poté continuare gli amati studi e nel 1943 conseguì, sempre presso l’Università di Torino la seconda laurea in Lettere Classiche.
Arrivò la Liberazione e lui, che sognava una società libera e giusta, aderì con entusiasmo al partito che allora riteneva potesse realizzare i suoi sogni: il PCI… ma ne uscì nel 1946.
Caduto il fascismo, scelse di insegnare Diritto e lo fece presso gli Istituti Tecnici di Cuneo, Mondovì e Saluzzo, sino al raggiungimento della pensione.
Pubblicò diversi volumi in lingua (Il violino ardente, Pianti d’Orfeo) e in piemontese: Poesie d’amor (1947); Giandoja a canta (1955); Noi, pòvri montagnin (1962); Vacanse a San Damian (1970); Le rime dla vrità (1982); Creature. Poesìe an piemontèis (pubblicata dal figlio nel centenario della sua nascita). Fu collaboratore assiduo de Ij Brandé e del Musicalbrandé.
Morì a Saluzzo il 14 novembre 1985.
Appena accintosi al grande viaggio, Dante è assalito da un dubbio: è egli degno di andare vivo nel regno dei morti? Virgilio gli racconta allora che egli è stato inviato a lui da Beatrice, per intercessione di altre due Donne benedette: la Vergine Maria e Lucia. Dante, riconfortato, si dichiara prono a seguirlo e si mettono in cammino.
1. Ël di as n’andasìa, e l’aria scura
a dëslijava1 j’animaj ch’a-i é an tèra
da soe fatighe: e l’ùnich mi tra tuti
2. im preparava a sostnì2 sol la guèra
e dla stra grama e dla pietà infinìa,
che a descrivrà la ment che mai a fala.
3. Òh muse, òh mè àut ingegn, adess giuteme;
òh ment ch’it l’has ëscrit lòn ch’i vëdìa,
sì a paressrà3 la nobiltà toa antera.
4. Mi i l’hai prinsipià4 anlor: «Poeta e guida,
guarda la mia virtù s’l’é assè potenta,
prima che a cost gran pass t’ëm bute a preuva.
5. Ti t’ëm dije pro che ‘l pare ‘d Silvio5, an vita,
a l’é andàit giù tra le inmortale ombre
dël mond dë dlà e ‘l sò cheur a batìa ancora.
6. Ma se ‘l nemis dël mal, che ‘l mond intriga,
l’é stàit gentil con chiel, pensand chi j’era
e qual destin splendrient dovìa surtine,
7. a smija pà indegn a n’òmo ch’a rason-a;
chè chiel l’é stàit dl’imper e ‘d Roma eterna
sernù për pare su ant ël cel ëd fiama:
8. e l’un e l’autra, për di còsa vèra,
l’é stà dispòsta come contrà santa
për chi dovìa vni dòp dël pì gran Pietro.
9. E për cost viage, che t’ij das la glòria,
l’ha intendù ‘d còse ch’l’han portà për premi
la soa vitòria e ‘l gran mantel da papa.
10. Ël Vas d’elession6 peui a l’é dcò andaje,
për dene un bon agiut a cola fede,
ch’l’é ‘l sol prinsipi d’ògni stra ‘d salvëssa.
11. Ma përchè vnije mi? chi ‘m dà licensa?
Enea i son nen, e Paol men ancora:
mi degn ëd lòn nì mi nì d’autri am chërdo.
12. Për lò, se i m’abandon-o a vnite ansema
l’hai por che ‘l viage mè sia na folìa;
ses savi: mej it capisse ‘d lòn ch’im spiego.
13. E com chi veul pi nen lòn ch’a vorìa
e, cambianda ‘l pensé, ‘l propòsit cambia,
così che tut da l’ambordé7 a s’artira,
14. tal i son fame mi an cla sombra8 còsta,
përchè, an pensand, l’hai dësmëtù l’imprèisa
ch’a l’era stàita al comensé tant lesta.
15. «Se mi i l’hai bin capì la toa paròla»
l’ha rëspondume ‘d col magnànim l’ombra,
«l’anima toa da la viltà l’é ofèisa;
16. che tante vòlte l’òm anvlupa e staca
siché da imprèisa ëd grand onor lo argira,
com bestia ombrosa quand për por arcula9.
17. E da ‘s timor përchè ti ‘t dësgavigne,
dirai përchè i son vnù e dcò mi intendìa
sël prim ponto che i son për ti crussiame10.
18. Mi j’era tra ij sospèis dël Limbo, quandi
na dòna11 m’ha ciamà, tant bela e santa
ch’i l’hai pregala ‘d comandé a soa pòsta.
19. J’euj sò a lusìo pì ancora che la stèila;
e l’ha comensà a dime chieta e dossa,
con na vos d’angel, ant la soa parlada:
20. «O anima gentila mantovan-a,
dal nòm famos che sù ant ël mond arson-a,
e arsonerà ant ij temp lontan dla tèra,
21. un ch’l’è amis mè, ma nen ëd la fortun-a,
là sël desert rivass l’é impedì tanto
ant ël sò andé, che ‘d por l’é tornà andrera;
22. e i tëmmo ch’a sia già così sperdusse,
che mi tròp tard sia alvame për socorlo,
për lòn che ‘d chiel su an cel l’hai podù sente.
23. Or bogg-te, e con la toa paròla fòrta
e con tut lòn ch’a bzògna për salvelo
giutlo che almen mi consolà i në sia.
24. Mi i son Beatris, che it fas andé; e i ven-o
adess dal leu, doa i seugno ‘d torné ancora;
amor l’ha fame vnì, che a veul ch’it parla.
25. Quand i sarai a lë Sgnor mè davanti,
bin soens vorrai ëd ti con chiel lodeme».
L’è stàita ciuto e anlor mi i comensava:
26. «Òh dòna ‘d gran virtù, për la qual sola
la rassa uman-a a sobra12 lòn ch’a-i é andrinta
a col cel ch’a l’ha ij sò sercc pì cit che tuti,
27. tant am pias tò comand che se i l’avèissa
scotate già, për mi tròp tard sarìa;
d’autr it l’has nen dë bzògn che ‘d dì toa veuja.
28. Ma dime la rason ch’it pìe nen guarda
dël calé giù an sa fosca part centrala
dël leu grandios doa it bruse ‘d torné ancora.»
29. «Già che it veus tant a fond savèj le còse,
mi con pòch it dirai» l’ha rispondume,
«përchè mi i tëmmo nen dë vnì sì andrinta.
30. As devo tëmme mach cle sole còse
ch’l’han la potensa ëd fé a la gent ëd dani;
ma d’j’autre nò, ch’a buto nen paùra.
31. Mi, grassie a Dio, son faita da Chiel tala,
che la miseria vòstra mai am toca,
nì fiama dë sto feu su ‘d mi së slansa.
32. Dòna gentil13 a-i é an cel ch’as pìa gran pen-a
për sto ambarass andoa che mi ‘t mando,
tant che giustissia lassù as romp për chila.
33. Sta-sì, ciamand Lussìa14, ant la soa ricesta
l’ha dije: – Ël tò fedel or15 l’ha da manca
ëd ti, e l’é a ti che mi lo racomando. –
34. Lussìa, ch’l’ha an òdio ògni crudel ch’a-i é an tèra
anlor s’é aussà e l’é vnùa ant ël leu doa j’era
mi che davsin stasìa a Rachele16 antica.
35. L’ha dit: – Beatris, ti lòde ‘d Dio sincera,
përchè it socore nen chi tant l’ha amate,
ch’l’é mach për ti dla bassa gent vnù fòra?
36. It sente nen dël sò pioré la pen-a?
it vëdde nen la mòrt ch’lo sara e vaita17
sl’onda dël fium che pi che ‘l mar l’é amera?
37. Al mond a-i é pà mai stàit përson-a lesta
a fé ‘l vantag sò ò schivé ‘l sò dani,
come mi, dòp dë ste paròle dite,
38. i son vnùa giù da lë scragn mè beato,
fidandme dël tò onest parlé, ch’a onora
ti e, con ti, tuti coj ch’a l’han scotate.»
39. E dòp ch’l’ha rasoname an sa manera,
j’euj bërlusent ëd làcrime a voltava;
për lòn son ampressame ‘d pì ant ël ven-e;
40. e i son vnù a ti così com vorerìa chila;
dë dnans a cla luvassa i l’hai sbrojate,
che dël bel brich la curta stra at rubava.
41. Doncra cò l’é? Përchè, përchè ti ‘t ferme?
përchè tanta viltà ant ël cheur it cove?
përchè it l’has nen sincerità e coragi?
42. Da pòst che t’hai tre dòne benedete18
l`han cura ‘d ti lassù ant la cort celesta,
e ‘l mè parlé at promèt un ben parìa?»
43. Com le fiorëtte, piegà an giù e sesìe
da la rosà, al prim sol ch’a-j toca e ambianca,
sla gamba as drisso tute riente e duverte,
44. tal i l’hai fàit mi dla virtù mia stanca,
e tanto bon coragi an cheur l’é intrame,
ch’l’hai tacà a dì com na përson-a franca:
45. «Òh pietosa cla-lì ch’l’ha socorome!
e ti gentil ch’it l’has ubidì dun-a19
a le paròle vere ch’l’ha dressate20!
46. Ti ‘t l’has dispòst con tanto desideri
mè cheur a vnì për le paròle toe,
che i son tornà ant ël mè dissègn ëd prima.
47. Or va, che ‘d doi la veuja l’é un-a sola:
ti duca, ti lë sgnor, e ti maestro.»
Parej l’hai dije; e dòp ch`a l’é anviarasse,
48. i son intrà ant la stra sërvaja e dura.
1. Dëslijava: slegare, distogliere
2. Sostnì: sostenere
3. Paressrà: parere, sembrare; comparire
4. Prinsipià: cominciare
5. Ël pare ‘d Silvio: il padre di Silvio, cioè Enea
6. Ël Vas d’elession: così è chiamato san Paolo negli Atti degli Apostoli
7. Ambordé, Bordé: attorniare, circondare
8. Sombra: oscura, tetra, cupa
9. Për por arcula: per paura si tira indietro
10. Crussiame: mi sono afflitto, preoccupato
11. Dòna: Beatrice
12. Sobra, sobrasé: smuovere la brace; superare
13. Dòna gentil: è la Vergine Maria, il cui nome,come quello di Cristo, non è mai nominato in tutto l’Inferno
14. Lussìa: santa Lucia, martire siracusana, allegoria della grazia illuminante
15. Or: ora, adesso
16. Rachele: seconda moglie di Giacobbe, simbolo della vita contemplativa
17. Vaita: sbirciare, spiare, pedinare
18. Si tratta di Beatrice, la donna amata da Dante, Santa Lucia e la Vergine Maria; allegorie della grazia divina.
19. Dun-a: subito, presto
20. Dressate: indirizzato, inviato
