Pubblichiamo la seconda puntata dedicata a Maurizio Pipino, che fu medico e letterato. Per chi se lo fosse dimenticato, ricordiamo che noi Piemontesi dobbiamo riconoscenza al medico di corte Maurizio Pipino per quella Gramatica Piemontese che, stampata a Torino nel 1783, nella Reale Stamperia, forma con il “Vocabolario piemontese” e con l’antologia di “Poesie piemontesi” stampate nello stesso anno, una triade di opere significative per la vita culturale della nostra regione.
Pipino suddivideva la lingua piemontese parlata allora in cinque distinte categorie:
1 cortigiana, parlata nelle corti Reali e dalla nobiltà subalpina;
2 volgare, parlata tipica dei cittadini dei centri urbani;
3 plebea, esempio di parlata delle persone dei ceti poveri;
4 provinciale, tipiche parlate diverse tra di loro in base al territorio di appartenenza degli individui;
5 contadinesca, modo di esprimersi nella stessa lingua ma con fonie diverse, rappresentanti gli abitanti più lontani dai centri abitati più rilevanti, dimoranti in un preciso Contado o Contea.
Come esempio di prosa piemontese settecentesca pubblichiamo, in grafia moderna per comodità del lettore, la seconda parte della lettera con la quale il Pipino illustrava gli intenti e i criteri che l’hanno guidato nei suoi studi e nella compilazione delle sue opere, in risposta a una lettera del letterato Tenivelli.
J’ossérvo ‘dcò ch’a-i é tanti e tanti dij nòstri Vësco zelant, ch’a l’han arcomandà, e ch’arcomando ai sò Pàrochi[1] ‘d prediché an piemontèis përchè ch’l’han riconossù, e ch’ riconòsso da una part, ché con ël nòst parlé as peul consërvé la dignità, con la qual devo esse tratà le còse sacre e ch’an manco nen d’espression për caparesse la benevolensa dj’uditor, për dé adòss al vissi, pr’animé a la virtù; da l’àutra la necessità ch’la paròla d’Idio as promulga d’una manera ch’a sia a la portà ‘d tuti. E infati com mai veule ch’antendo l’italian tante fije e tante fomne, tanti fieuj e tanti òmini ch’a son mai andàit a scòla, e tanti ch’a-i son andàit, e ch’ tutun[2] l’antendo né tut né mes? A l’é ben sicur ch’le prédiche e le dutrin-e devo esse fàite për tuti, e prinsipalment për le përson-e ignorante. S’a veulo dì la vrità tanti Pàrochi, tanti Predicator, tanti Missionari: òh che magior profit l’han ricavà da dòp ch’as son butasse a prediché ant nòst linguage! Che magior concors ‘d përson-e! Che magior quantità ‘d convërsion! Përchè così as fan antende da tuti.
Lò ch’i dijo dle prédiche as podrìa ‘dcò dì ‘d tante àitre materie. Col paisan, cola vidoa, col idiòta[3], ch’a fà un cens[4], ch’a dà na dòta, ch’a compra ‘n ciabòt, una cassin-a, ch’a fà una scritura d’òbligh, una capitolassion, un testament, s’a l’ha da ‘ntende lò ch’ai é ‘nt la scritura, bzògn-lo nen ch’ël nodar a-j lo spiega an piemontèis? E so-sì l’é nen una còsa neuva. Guardé ‘nt la Crònica dël Monfrà scrita da Benvnù Sangiòrs, i trovré ché quatsent e sinquant ani fa an Ast a-i era l’usansa dë spieghé ant ël linguage volgar dla sità j’ordinati dël Consej, e, s’a fussa nen fassne la spiegassion, l’ordinato valìa nen. A Cher dël milaquatsent ij Podéstà a piavo sempre ‘l sò giurament an piemontèis. […]
Ma so-sì l’é nen ël tut. Non solament as treuvo d’antich manuscrit ant la lingua dël pais, ma anche ‘d còse stampà. Fin sul nasse dla tipografia un nissard a l’ha stampà ‘nt sò dialet un tratato d’aritmética; sì a Turin dël 1492, Giòrs Alion un lìber ëd comedie e ‘d poesìe dël 1540, Bërtromé Braida una comedia pastoral dël 1556 dova introduv an sena un përsonage ch’a parla piemontèis, e lò ch’av farà stupì a l’é ché già dël 1574 as é stampasse al Mondvì un pcit vocabolari piemontèis e latin. L’autor ëd cost vocabolari l’é Michel Vopisco napolitan, bon latinista, ch’l’era stàit professor a Padoa, e ‘nt la prefassion a dis, ch’j’era già motben d’autor ch’l’avìo unì le paròle italian-e con le latin-e, ma nsun fin alora, ch’a l’avèissa pensà d’unije ‘l piemontèis.
I parlo nen ëd tante poesìe, ch’a son stampasse un pò sì, un pò là a nòst ricòrd, né i parlo dla famosa comedia dël Cont Piolet né ‘d tanti bej componiment, ch’a giro scrit a man.
Ora, s’ tut so-sì ‘s é podusse fé fin adess, ché pr’ëscrive ‘l piemontèis j’era nsun-e régole, e nsun’àitre manere, ch’sërvisse dl’alfabet dij latin, quant pì as podra-lo fé për l’avnì con l’agiut ëd mia Gramàtica? Përchè i spero ch’ mia Gramàtica, fasend conòsse un sert nùmer ëd son ch’ peul mach esprimse con l’alfabet piemontèis, levrà tute le dificoltà e tuti ij dubi ch’ant ël leslo e scrivlo ‘s incontravo anche da le përson-e leterate, e ch’a san ben ël piemontèis, përchè ch’ fin-adess ognun a l’ha scrit a sò caprissi. E infati j’heu ossërvà tante e tante vòlte (e i l’avrì osservalo ‘dcò voi), ch’a-i va tuta la pen-a a leslo com as dev, màssime la prima vòlta, e ch’ansi certiun (nen però ‘d përson-e verament ch’a sapio) lo stento a lese dòp d’avèilo scrit. Pensé peui com mai a l’avrìa podù fé un pòvër forsté? Mi i penso d’avèje trovà la stra, ch’ fin-a costi, amparà ch’l’avran ben ël valor dle lìtere, a podran leslo ugualment ben com noi. L’é ben vèra ch’ant vari leu a-i veul la viva vos dël magìstër (còsa ch’l’é indispensàbil an tute le lingue); ma ‘nt pòche lëssion tut as impara con fassilità. Onde i spero, ch’la mia òpera farà pié gust ai bon patriòt ëd coltivé nòst linguage, e feje pié cola vòga ch’a mérita, e ch’le përson-e ignorante saran pì nen sforsà dë scrive ant una lingua ch’a l’é nen la soa, mentre costa sòrt ëd gent l’ha pì necessità d’aplichesse a lò ch’a veul scrive, ch’nen sté sèrcand ij tèrmini pr’esprimse.
A mè smija ché quand mia Gramàtica sia divulgà, ‘s podrà butesse a profit an varie manere. Pr’esempi, mostrand con le régole a lese e a scrive ‘l piemontèis a ‘d pòvri fieuj, ch’a son nen an stat ëd frequenté le scòle, e così abilitesse a tnì un libër ëd manegg[5], un libër ëd crédit, a scrive ‘d litre, e còse sìmil. E s’a vnèissa an testa a quaicun dë stampé un pcit libret d’aritmética ant nòst linguage, com l’ha fàit col nissard, ch’iv hai nominave, e ch’ për cost motiv i podreu mai lodelo abastansa, sarìj-la nen una còsa bela e bon-a? Che còmod ch’a l’avrìa la gent ordinaria d’amparé a fé ‘d cont për regolé ij sò afé e coj dj’àitri? Ma sarìj-la nen una còsa ‘d gran longa pì interessant, s’ quàich përson-a dota e pien-a ‘d zelo volèissa dé a le stampe an piemontèis d’operëtte instrutive su lò ch’a risguarda la nòstra santa religion? Purtròp a-i é tanti e tante, ch’a legìo[6] costi taj lìber an italian sensa intendje, e ch’a sarìa pr’àutr pì ch’ necessari ch’j’intendèisso pr’nstruísse ‘d lò ch’a san nen e ch’a bzògna indispensabilment ch’a sapio.
J’avrìa tante àitre còse da agionze antorn al nòst linguage, ma për nen anojeve ‘d pì i le tralasso, credendme ch’lò ch’j’heu dit e le rason ch’j’heu portà devo basté për fé vëdde a chisëssìa ché cost mè travaj l’é nen fàit fòra ‘d propòsit e ch’l’é ben apogià. Lò ch’iv dijo nen adess, i lo vëdrì peui stampà ant mè lìbër. Iv ringrassio dl’interesse ch’i vëddo ch’i pije për lò ch’am risguarda, e sicurament an tute le ocasion im trovré
Turin, 27 novèmbèr 1782 Vòstr Amis tut afessionà
Médich Morissi Pipin
[1] Qui il Pipino usa un italianismo per il normale parco “parroco”)
[2] Tuttavia
[3] Privato (Dal lat. Idiota ‘ignorante’, dal gr. idiṓtēs ‘individuo privato, senza cariche pubbliche’ nel significato di ‘privo di istruzione’, sec. XIII) .
[4] Rendita
[5] Libro di gestione
[6] Leggevano
